Zeytinde Döllenme Biyolojisi

Binlerce yıldır Akdeniz havzası kültürüyle bütünleşmiş olan zeytin, bu havzada yer alan ülkemiz açısından da en
önemli tarımsal ürünlerinden birisi konumundadır. Birçok kaynakta zeytin yetiştiriciliğinin ilk olarak Doğu
Akdeniz’den başladığı ve diğer Akdeniz ülkelerine yayıldığı belirtilmiştir. Günümüzde dünya zeytin tane
üretiminin büyük bir kısmı bu havzada üretilmektedir. Bu bölgede İspanya, İtalya, Yunanistan ve Türkiye dünya
toplam zeytin tane üretimin yaklaşık %68’lik kısmını karşılamaktadırlar. Bununla birlikte ülkemizde hektara
verimliliğin bu ülkelerle kıyaslandığında düşük olduğu görülmektedir. Bu durumun sebeplerinden birisi
yetiştiriciliği yapılan çeşitlerin döllenme biyolojilerinin bilinmemesi veya bu konuya yeterince önem
verilmemesidir. Oysa birçok meyve türünde olduğu gibi ekonomik olarak ürün alınabilmesi için zeytinde de
yabancı tozlanma gerekli olabilmektedir.

Zeytinde Çiçek Tomurcuklarının Oluşması ve Çiçeklenme

Bilindiği gibi meyve ağaçlarında istenilen düzeyde bir ürün elde edilmesi bakımından yeterince çiçek tomurcuğu oluşması gerekmektedir. Zeytinde çiçek tomurcuklarının oluşmasına ilişkin yapılan çalışmalarda fizyolojik ayrım konusunda farklı ve
çelişkili sonuçlara ulaşılmıştır. Bu nedenle zeytinde çiçek tomurcuğu oluşumunun uzun bir zamana yayıldığı ve fizyolojik ayrımın TemmuzKasım ayları arasında olduğu belirtilmiştir. Lavee, (1998) tarafından ön görülen kurama göre, gözlerin fizyolojik olarak farklılaşmak üzere ilk uyarımı yazın aldıkları ve kışın ikinci bir uyarımın olması gerektiği vurgulanmıştır. Morfolojik ayrım ise çeşitlere göre değişmekle birlikte genellikle Şubat ve Mart aylarında görülebilmektedir. Zeytinde çiçeklenme zamanı yıllara ve bölgesel farklılıklara göre değişim gösterebilmekte olup ülkemizde çiçeklenme genellikle Nisan, Mayıs ve Haziran ayları içerisinde gerçekleşmektedir.

Zeytinde çiçek tomurcukları somak adı verilen yapı üzerinde yer almaktadır. Büyük ölçüde bir yıllık sürgünler üzerinde yaprak koltuklarından çıkan somaklardaki çiçek sayısı çeşitlere ve yıllara göre değişim göstermektedir. Bu sayının 5-60 arasında değiştiği belirtilmiştir (Fabbri ve ark. 2004). Zeytinde cinsiyet olarak andromonoecious çiçekler bulunmaktadır (Cuevas and Polito, 2004). Yani bir ağaç üzerinde bütün çiçek organları bulunan tam çiçekler (Şekil 2-A) ve dişi organı aborsiyona uğramış erkek çiçekler vardır.

Tozlanma, Döllenme ve Meyve Gelişimi

Zeytin rüzgârla tozlanan (anemophily) bir meyve türüdür. Yetişkin bir zeytin ağacı ürün yılında bol miktarda çiçek meydana getirmektedir. Martin ve ark. (2005) bu rakamın 500 bin civarında olduğunu belirtmişler ve %1-2 arasındaki bir meyve tutumunun ticari ürün elde edilmesi için yeterli olacağını bildirmişlerdir. Zeytinde normal gelişme şartları altında, ağaç üzerinde sadece döllenmiş ovaryumlar kalırken, döllenmemiş ovaryumların çoğu dökülmektedir (Altamuru Betti ve ark. 1982). Ancak, bazı çeşitlerde yıllara göre değişen oranlarda partenokarpik meyve (boncuklu meyve) oluşumu görülmektedir. Lavee (1998), bu durumu fonksiyonel olmayan çiçek tozu ile tozlanma, çiçek tozu çim borusunun dişicik borusunda gelişiminin engellenmesi, ovaryumun anormal gelişimi gibi faktörlere bağlamıştır. Ayrıca Kilis yağlık çeşidinde olduğu gibi bazı çeşitlerde boncuklu meyve oluşumuna genetik yatkınlık olduğu düşünülmektedir. Zeytinde normal meyve gelişiminin olması için ovaryumda bulunan 4 adet tohum taslaklarından birisinin döllenmesi ve tohumu teşekkül etmesi yeterlidir. Ancak, döllenmeyi etkileyecek olumsuz
iklim koşullarının oluşması ve genetik faktörlere bağlı olarak bazen bir ağaç üzerinde üç farklı
meyve gelişimi görülebilmektedir. Bunlar; normal gelişen ve canlı bir tohuma sahip olan meyveler (Şekil 3-A), döllenmeden sonra
tohum aborsiyonuna uğramış ve kısmen gelişmiş meyveler (Şekil 3-B) son olarak da somaklarda kümeler halinde olan boncuklu meyveler (Şekil 3-C) şeklinde ortaya çıkmaktadır.